କଥାକାର ରାଜକିଶୋର ପଟ୍ଟନାୟକ ସବୁବେଳେ ସ୍ୱାଧୀନ ଓ ରୋକ୍‌ଠୋକ୍ । ୧୯୩୭ ମସିହାରେ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜର ଛାତ୍ର ଥିଲାବେଳେ ରାଜକିଶୋର ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଉପନ୍ୟାସ ‘ମୋର ଚିଠି ଫାଇଲ୍’ ନବଭାରତରେ ଧାରାବାହିକ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା । ଏହା ପରେପରେ ଜୀବନକାଳ ଭିତରେ ୧୯୪୮ରେ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର କୁଳପତି ପ୍ରାର୍ଥୀ, ୧୯୬୫ରେ ରାଜ୍ୟସଭା ପାଇଁ ପ୍ରାର୍ଥୀ, ୧୯୬୩ରେ ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡ଼େମୀର ସଦସ୍ୟ ଓ ୧୯୬୪ରୁ ୬୫ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଦଳର ଅଫିସ୍ ସେକ୍ରେଟାରୀ ଭଳି ଅନେକ ଘଟଣାକୁ ଭେଟିଛନ୍ତି । ତେବେ, ମଣିଷର ଚାରିତ୍ରିକତା ସହ ମାନବେତର ଅସହାୟତାର ତୁଳନାତ୍ମକ ବିଚାର ତାଙ୍କ କଥାସାହିତ୍ୟର ଆତ୍ମିକ ବିଭବ । ୧୯୪୩ ମସିହାରେ ‘ପଞ୍ଜୁରୀ ପକ୍ଷୀ’ ନାମରେ ତାଙ୍କର ଉପନ୍ୟାସ ବୌଦ୍ଧିକ ବିଶ୍ଳେଷଣର ପନ୍ଥା ଏଡ଼ାଇ ବ୍ୟଙ୍ଗାତ୍ମକ ଶୈଳୀକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଛି । ‘ନୂଆ କଥାପାଇଁ ସଂଗ୍ରାମ କରିବା’ ରାଜକିଶୋରଙ୍କ ମନର ଗତି ଓ ଅଭିମୁଖ୍ୟ । ଓଡ଼ିଆଙ୍କର ସାହିତ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ପାଇଁ ହେଉ ଏହାହିଁ କତାକରଙ୍କ କାମନା ଓ ସୃଷ୍ଟିର ଅନ୍ତର୍ବାଣୀ।

‘ଗର୍ବ କରିବାର କଥା’ ଉପନ୍ୟାସର ଲେଖକ ଡ. ହୃଷୀକେଶ ପଣ୍ଡାଙ୍କର ଅଧ୍ୟାୟର କାଳ ୧୫୧୪ରୁ ୧୯୦୫ ପ୍ରାୟ ପାଞ୍ଚ ଶହ ବର୍ଷ । ଇତିମଧ୍ୟରେ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତି ଓ ଇତିହାସରେ ଘଟିଯାଇଥିବା ଅନେକ ଗରିମାମୟ ଘଟଣାବଳୀର କଥାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସେଥିମଧ୍ୟରେ ନାରୀ ଚରିତ୍ରକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଛନ୍ତି । ସମାଜରେ ସେମାନଙ୍କର ଦାୟିତ୍ୱବୋଧକୁ ସେମାନେ ସୁଚାରୂରୂପେ ସମ୍ପାଦନା କରି ଆଜିର ନାରୀ ସମାଜପାଇଁ ଉଦାହରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଉଦ୍ଭଟ, ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଓ ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ ମଣିଷଙ୍କ କବଳରୁ ସମାଜକୁ ରକ୍ଷା କରିବାର ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା କେବଳ ନାରୀଙ୍କଠାରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଉପନ୍ୟାସର ପ୍ରାୟ ୪୦ଟି ମୁଖ୍ୟ ଚରିତ୍ର ମଧ୍ୟରୁ ଅଧାରୁ ଅଧିକ ବଳିଷ୍ଠ ନାରୀଚରିତ୍ର ତୁଳସୀ, ରଜନୀ, କନକେଶ୍ୱରୀ, ଗୌରୀ ଓ ସତୀ ମାନ୍ଧାତାଣୀ ଓ ସାଧବାଣୀ ଇତ୍ୟାଦି ମାଧ୍ୟମରେ ନାରୀର ଭୂମିକାକୁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଛନ୍ତି । ବିଦେଶିନୀ ମାନ୍ଧାତା ଓ ସାଧବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆଫଗାନ୍‌ ସୁନ୍ଦରୀ ଗହବା, କମ୍ବୋଜ ରାଜକନ୍ୟା ଚନ୍ଦ୍ରବତୀ, ଚୀନ ସୁନ୍ଦରୀ ଲିଣ୍ଡିଆ, ତୁରସ୍କ ନାରୀ ଓ ଗ୍ରୀସୀୟ ପତ୍ନୀ ଉତ୍ସଙ୍ଗ । ଯେବେଯେବେ ଏହି ସମାଜ ଅବକ୍ଷୟଗାମୀ ହେଉଛି, ନାରୀଚରିତ୍ର ନିଜର ନୈତିକତା ଓ ପାରିବାପଣିଆ ସହିତ ସାଲିସ୍‌ କରପାରିନାହିଁ । ଅତଏବ, ନାରୀତ୍ୱ ହିଁ ସମାଜକୁ ଏକ ନୂତନ ଦିଗ୍‌ଦଶର୍ନ ଦେଇଥାଏ ।

ଚଉତିଶାର ଆଙ୍ଗିକକୁ ବିଚାର କଲେ, ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଉନ୍ମେଷ କାଳରେ କବିକର୍ମର ସୁସଂଯତ କଳାତ୍ମକତାକୁ ଭେଟିବାକୁ ପଡ଼େ ଓ ବିସ୍ମିତ ହେବାକୁ ହୁଏ । କୋଇଲି ଗୀତଗୁଡ଼ିକ ଚଉତିଶା ନିୟମ ରକ୍ଷାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ ନ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା, ଅଧିକାଂଶ ପ୍ରାଚୀନ ଓ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଓଡିଆ କବି ଏହି ନିୟମକୁ ଆଦରି ନେଇଛନ୍ତି । କବି ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କ ‘ଆର୍ତ୍ତତ୍ରାଣ ଚଉତିଶା’ ଓ କବି ନିରେନ୍ଦ୍ରାନୁଜଙ୍କ ‘ଜଣାଣ ଚଉତିଶା’ ଉଭୟର ଭାବ, ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗ ଓ ଗଠନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏକ ପ୍ରକାରର ଓ କାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସରଳ । ଲଳିତ ଭାଷା, ବିଷୟ ନିର୍ବାଚନ, ଭାଷାର ଭାବାନୁସାରୀ ଓ ସାବଲୀଳ ପ୍ରୟୋଗ ପାଠକର ଚେତନାକୁ ଆରମ୍ଭରୁ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୃଜନ ରସରେ ମୁଗ୍ଧ କରିରଖେ । ‘କୁମୁଦକାନ୍ତ ଚଉତିଶା’ର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ଭବତଃ କବିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅଙ୍କିତ । ଏଥିରେ ୨୪ ଗୋଟି ବନ୍ଧଚିତ୍ର ରହିଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା, ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ପଦ (୩୧ଶ)ରେ ସମ୍ଭୋଗ ବର୍ଣ୍ଣନାର ସୂଚନା ରହିଛି ।

ସାରସ୍ୱତ ସ୍ରଷ୍ଟାଙ୍କ ସୃଷ୍ଟିର ମହତ୍ତ୍ୱ ମୁଖ୍ୟତଃ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ନିଜ ସାହିତ୍ୟିକ ଆବେଦନ ଉପରେ, ଯାହାକୁ ସ୍ରଷ୍ଟା ପୁରୁଷର ଞ୍ଜଞ୍ଜଶିଳ୍ପ ପ୍ରତିଭା କୁହାଯାଇପାରେ । ସ୍ରଷ୍ଟାର ନିବିଡ଼ ଅନୁଭବ, ଜୀବନ ଓ ଜଗତ ପ୍ରତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ତା’ର କଳାକୁ ବହୁ ଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଯେକୌଣସି ସୃଷ୍ଟିର କଳାତ୍ମକ ମୂଲ୍ୟ ତା’ର ସାହିତ୍ୟିକ ଶୈଳୀକୁ ହିଁ ଅଙ୍ଗୁଳି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରେ । ଭାଷାର ସୁସମନ୍ୱିତ ପ୍ରୟୋଗ, ଟେକ୍ନିକ୍ର ଚମକ, ଗଳ୍ପର ଥିମ୍ ଓ ସମସ୍ତଙ୍କର ସୁସମନ୍ୱୟ ହିଁ ଶୈଳୀ । ଶୈଳୀ ହେଉଛି ନିଜକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ନିଜର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତସତ୍ତାକୁ ପ୍ରକାଶ କରିବାର ଏକ ମାଧ୍ୟମ । ସାହିତ୍ୟରେ ଶୈଳୀର ଧାରା ମଣିଷର ଅନ୍ତଃଜଗତକୁ ଆଲୋକିତ କରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ କଥାକାର ତରୁଣକାନ୍ତି ମିଶ୍ରଙ୍କ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ ରଚନାର ଶୈଳୀ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । “ଗପରେ ତାଙ୍କର କାହାଣୀ ଯେମିତି ଜୀବନର କୌଣସି ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବିଭବକୁ ତୋଳି ଧରିଥାଏ, ଗପର ଛଳେ ଛଳେ କଥାଶୈଳୀ ସେମିତି ମୁଗ୍ଧ ଚକିତ କରେ ପାଠକଙ୍କୁ ଗପରେ ସେ ଖୁବ୍ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଓ ଗହନ କଥାଟି କହିଥାନ୍ତି, ଯାହା ଗପଟି ପଢ଼ିସାରିଲା ପରେ ପାଠକକୁ ମେହନିଷ୍ଟ କରି କିଛି ସମୟ ରଖିପାରେ । ଶୈଳୀରେ ଯାଦୁକରୀ ପ୍ରଭାବ ତାଙ୍କୁ ଆଚ୍ଛନ୍ନ କରି ରଖେ ଗପର ଆରମ୍ଭରୁ ଶେଷଯାଏଁ । ତାଙ୍କର କିଛି ଗଳ୍ପ ପ୍ରାଣ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟରେ ବେଶ୍ ଜୀବନ୍ତ ଓ ଆଉ କିଛି ଗଳ୍ପର ବକ୍ତବ୍ୟ ଖୁବ୍ ସିରିୟସ୍ । ସେ ଖୁବ୍ କମ୍ ଲେଖନ୍ତି ହେଲେ ସେଗୁଡ଼ିକ ଖୁବ୍ ମାର୍ମିକ ।” (୧)

ଶକ୍ତି ଉପାସନା ଭାରତୀୟ ଐତିହ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ତଥା ପରମ୍ପରାରେ ଏକ ମହାନ ଚେତନା । ଭାରତରେ ମାତୃପୂଜା କୈନ୍ଦ୍ରିକ ପରଂପରା ଏକ ଅନନ୍ୟ ପରଂପରା । ଭାରତୀୟ ପରଂପରାରେ ନାରୀକୁ ଦିଆଯାଇଛି ଉଚ୍ଚାସନ । ଏଠାରେ ନାରୀ ଶକ୍ତିର ପ୍ରତୀକ । ଶକ୍ତି ଉପାସନା ମାଧ୍ୟମରେ ନାରୀଶକ୍ତି ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ସମାଜରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରାଯାଇଛି । ନାରୀଶକ୍ତି ଭାରତୀୟ ପରମ୍ପରା ରେ ଦୈବୀଶକ୍ତିର ଦ୍ୟୋତକ । ଏହି ଦେବୀ ଶକ୍ତିର ପ୍ରଚାରର ଓ ନାରୀକୁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେବାରେ ଭାରତୀୟ ତଥା ଉତ୍କଳୀୟ ପରଂପରାରେ ଓଷା ବ୍ରତର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଲୋକ ମୁଖରେ ପ୍ରଚଳିତ ଦୈବୀଶକ୍ତି ତଥା ଦେବୀ ଶକ୍ତିର ପ୍ରଭାବରେ ସମାଜରେ କିଭଳି ବ୍ୟାପକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତଥା ବ୍ୟକ୍ତି ଜୀବନରେ ଦୁଃଖ ବିଷାଦ ଯନ୍ତ୍ରଣାର ଦୂର ହୋଇଥାଏ ତାହା ଓଡିଶାରେ ପ୍ରଚଳିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଷା ତଥା ବ୍ରତ ପାଳନରେ ନିହିତ ଅଛି । ଏହା ସମାଜର ଅନନ୍ତ ବିଶ୍ୱାସ, ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ଓଷା ବ୍ରତରେ ଏହି ଦୈବୀଶକ୍ତିର ପରାକାଷ୍ଠା କିପରି ନିହିତ ଅଛି ତଥା ଏହାର ପାଳନ ବିଧି ଓ ସୁଫଳ ପ୍ରାପ୍ତି ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଉପସ୍ଥାପିତ ହୋଇଅଛି । ପ୍ରବନ୍ଧଟି ଲୋକସାହିତ୍ୟକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଲିଖିତ ।