ଆଧୁନିକ ଅବବୋଧରେ ‘ମାର୍କସ୍‌ବାଦ’ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜଟିଳ ପ୍ରସଂଗ । ଉଭୟ ପ୍ରାଚ୍ୟ ଓ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସାହିତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାର୍କସ୍‌ବାଦୀ ଚିନ୍ତାଚେତନା ସଂପର୍କରେ ଚର୍ଚ୍ଚାର ଅନ୍ତ ନାହିଁ । ଏହି ଭାବାଦର୍ଶ କେବଳ ଦାର୍ଶନିକ ତତ୍ତ୍ୱ ନୁହେଁ, ବିଜ୍ଞାନ, ରାଜନୀତି, ମଣିଷର ମର୍ମବେଦନା, ତା’ର ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିମଣ୍ଡଳ ସହିତ ମଧ୍ୟ ସୂତ୍ରାୟିତ । ଏହି ଚିନ୍ତନର ଗଢଣ ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରୁ । ବିବିଧ ଚର୍ଚ୍ଚା, ଆଲୋଚନା ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଦିନକୁ ଦିନ ଏହାର ପଲ୍ଲବନ ଓ ପ୍ରସାରଣ ଘଟିଛି । ଏହାକୁ ଆମେ ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କହିପାରିବା । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସନ୍ନିବିଷ୍ଟ ବୁର୍ଜ୍ଜୁଆ ମାନଂକର ସମ୍ମିଳିତ ଉଦ୍ୟମ ଓ ସାମନ୍ତବାଦର ବିଲୋପ । ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅୟନରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଶ୍ରେଣୀହୀନ ସମାଜଗଠନର ପରିକଳ୍ପନା ଏହି ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକାର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟଖଣ୍ଡର ସମୀକ୍ଷକଗଣଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ମାର୍କସ୍‌ବାଦ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଅନୁରୂପ ସମାଜଗଠନ ପାଇଁ ଏକ ବୌଦ୍ଧିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆସନ୍ନପ୍ରାୟ । ଏସବୁ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ମାର୍କସ୍‌ବାଦର ଉନ୍ମେଷ, ଏହାର ପ୍ରାରୂପ, ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଓ ନବମୂଲ୍ୟାୟନକୁ ଆଲୋଚନାର ବିଶେଷ ପ୍ରସଂଗ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିଛି ।

ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ମନୋଜ ଦାସ ଜଣେ ମହାର୍ଘ ଉଚ୍ଚାରଣ। ତାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଜୀବନରେ ଯିଏ ଆତ୍ମସମୀକ୍ଷା କରିନାହିଁ ତାର ହୃଦୟର ପ୍ରସାରଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିନାହିଁ । ପୁନଃ, ମୃତ୍ୟୁକୁ ବିଲୁପ୍ତ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ, ମାତ୍ର ତାକୁ ମହତ୍ତର ଜୀବନ ଧାରାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରାଯାଇପାରିବ । ତେଣୁ, ଶ୍ରୀ ମନୋଜ ଦାସ ତାଙ୍କର ଲେଖାରେ, ଶ୍ରୀମା ଓ ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦଙ୍କ 'ହେତୁବୋଧ ହିଁ ଶେଷକଥା ନୁହେଁ କିମ୍ବା ହେତୁବାଦୀ ଜୀବନ ହିଁ ପ୍ରକୃତିର ଚୂଡାନ୍ତ ରୂପାୟନ ନୁହେଁ'ର ଦର୍ଶନକୁ ବାରମ୍ବାର ତାଙ୍କର ପାଠକଙ୍କୁ ସୂଚାଇ ଦେବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତି । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ, ଯେତେବେଳେ ମଣିଷ ନିଜ ଅହଂ କବଳରୁ ଖସି ଆସି, ବିଭିନ୍ନ ଆଦର୍ଶର ପରସ୍ପର ସଂଘାତର ଊଦ୍ଧ୍ୱର୍କୁ ଯାଇ କେବଳ ମାତ୍ର ଭଗବତ ପ୍ରେରଣା ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହେବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେବ, ସେତେବେଳେ ହିଁ ସେ ଯଥାର୍ଥ ମୁକ୍ତିର ପୁଲକ ଅନୁଭବ କରିବ ।

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ସୁରକ୍ଷା ଆନ୍ଦୋଳନ କଥା ଉଠିଲେ ପ୍ରଥମେ ଆମ ମନକୁ ସମ୍ବଲପୁର କଥା ଆସେ। ସମ୍ବଲପୁରର ସଚେତନ ନାଗରିକଗଣ ସମ୍ବଲପୁରରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଉଚ୍ଛେଦ କରି ହିନ୍ଦୀ ଭାଷା ପ୍ରଚଳନର ଚକ୍ରାନ୍ତ ସଂପର୍କରେ ବିଦ୍ରୋହର ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳିତ କରିଥିଲେ । ଏଥିପଇଁ ସମ୍ବଲପୁରରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପୁନଃପ୍ରଚଳନ ପାଇଁ ୧୯୦୧ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ସମ୍ବଲପୁରରୁ ଏକ ଚାରି ଜଣିଆ ପ୍ରତିନିଧ ଦଳ ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ରାଜଧାନୀ ନାଗପୁରକୁ ଯାଇଥିଲେ । ୧୯୦୩ ମସିହାରେ ସମ୍ବଲପୁରରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଆନ୍ଦୋଳନ ସଫଳ ହେଲା ଓ ସେହି ବର୍ଷ ସମ୍ବଲପୁରରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପୁନଃପ୍ରଚଳନ ହୋଇଥିଲା ।

ଜୀବନ କହିଲେ କେଇପଟ ଛାଇ ଆଲୁଅର ଜଞ୍ଜାଳତ, ଗୋଟେ ଡ଼ହଳ ବିକଳ ସ୍ୱର । ଏହି କ୍ରମରେ ଦେଖିଲେ ଗାଳ୍ପିକ ଉତ୍ତମ ଚରଣ ନାୟକଙ୍କ ଗଳ୍ପରେ ଜୀବନ ଦର୍ଶନ (Life philosophy) ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବିଷୟ । ତାଙ୍କ ଗଳ୍ପରେ ଜୀବନର ସଜୀବ ସତ୍ୟ ସନ୍ଧାନ ନିର୍ଭିକ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ‘ମାଟିର ତାଜ’ ,‘ଲକ୍ଷ୍ମୀର ଅଭିସାର’, ‘ବଡ଼ପୁଅ’,‘ବସନ୍ତର ପ୍ରତିଦେଶୀ’ ଇତ୍ୟାଦି ଗଳ୍ପରେ ଶ୍ରୀ ନାୟକଙ୍କର ଗଭୀର ଜୀବନଦର୍ଶନର ଚିତ୍ର ପରିଲକ୍ଷିତ । ଗାଳ୍ପିକ ତାଙ୍କର ଅନାହାର, ଅପେକ୍ଷାକର, ଲୁଣ୍ଠିତ ସକାଳ, ଧର୍ମାନ୍ତର, ଆଗାମୀ, ମାଟିପୂଜା, ଦାଗ, ଛୁନେରୀର ଦୁଃଖ, ରକ୍ତ ରାଗ ଇତ୍ୟାଦି ଗଳ୍ପରେ ପଛୁଆ ଅନୁନ୍ନତ ଆଦିବାସୀ ଜୀବନର ସରଳତା, ଅସହାୟତା ଓ ମାନବିକତାକୁ ବଖାଣିଛନ୍ତି ।

ମଣିଷ ଜନ୍ମ ନିଏ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରେ । ସମୟ ସ୍ରୋତରେ ତାର ଜୀବନର ସତ୍ତା ହଜିଯାଏ । ମାତ୍ର, ସମାଜ ସେହିମାନଙ୍କୁ ମନେ ରଖେ, ଇତିହାସ ସେହିମାନଙ୍କୁ ତାର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ପୃଷ୍ଠାରେ ଜାଗାଦିଏ, ଯେଉଁମାନଙ୍କର ତ୍ୟାଗ, ତପସ୍ୟା, ବଳିଦାନ, ସମାଜ ପ୍ରତି ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏମିତି ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପୃଷ୍ଠାର ମହାନାୟକ ବିପ୍ଳବୀ ଧରଣୀଧର ନାଏକ । ୧୮୯୧ କେନ୍ଦୁଝର ପ୍ରଜା ଆନ୍ଦୋଲନରେ ଦରିଦ୍ର ନଷ୍ପେଷିତ ମଣିଷମାନଙ୍କର ନେତୃତ୍ୱନେଇ ରାଜତନ୍ତ୍ର ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଂଗ୍ରାମ କରି ଇଂରେଜମାନଙ୍କର ଆଧିପତ୍ୟକୁ ସେ ଦୋହଲାଇ ଦେଇଥିଲେ। କେନ୍ଦୁଝରଠାରୁ ଅଳ୍ପଦୂର କୁସୁମିତା ଗ୍ରାମରୁ ଆଳି ରାଜ୍ୟରେ ସନ୍ୟାସୀ ଜୀବନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜୀବନ ଯାତ୍ରା । ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷିତ ବିଚାରବନ୍ତ ସ୍ୱାଭିମାନୀ ଏହି ଜନଜାତି ନେତା କେନ୍ଦୁଝର ଜନଜାତି ମଣିଷମାନଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନାମ । ଆଜି ଧରଣୀଧର କେବଳ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ନାମ ନୁହେଁ ସେ ଏକ ବିପ୍ଳବର ନାମ । ଧରଣୀଧର ଏକ ଆହ୍ୱାନ, ଏକ ଚେତନା । ଆହ୍ୱାନର ମୃତ୍ୟୁ ନାହିଁ କି ଚେତନାର ମୃତ୍ୟୁ ନାହିଁ । ସେ ଅମର ଆଉ ଇତିହାରେ ଅମ୍ଳାନ ।